Μου έχει μείνει ένα περιστατικό, το οποίο έλαβε χώρα πολλά -έως πάρα πολλά- χρόνια πριν σε ένα όμορφο νησί. Μόλις είχαμε φτάσει για να συμμετάσχουμε σε ένα συνέδριο αστροφυσικής, με τις αποσκευές μας γεμάτες από σημειώσεις, υπολογισμούς, εικόνες και φάσματα. Τυπωμένα πόστερ, παρουσιάσεις μέσα σε στικάκια USB αλλά, για να είμαστε ειλικρινείς, και… μαγιό. Νησί γάρ!
Πέρα από τους -λίγο πολύ οικείους- συναδέλφους και συνεργάτες, στο ξενοδοχείο είχαν αρχίσει να φτάνουν μαζί μας ερευνητές που ενώ γνωρίζαμε καλά το έργο τους αυτούς τους συναντούσαμε για πρώτη φορά , καθηγητές με μεγάλη και παραγωγική πορεία, μέχρι και… “ιερά τέρατα” του χώρου, ονόματα που γνωρίζαμε μόνο ως κριτές (referees) των papers που στέλναμε προς δημοσίευση. Το κλίμα είχε αρχίσει να “μυρίζει” επιστήμη!
Στην ρεσεψιόν του ξενοδοχείου, μας υποδεχόταν μία κοπέλα, η οποία σίγουρα είχε μία καλή ιδέα για το ποιοί είναι οι σύνεδροι και ποιοί οι τουρίστες (δεν μπερδεύεις εύκολα τις θήκες για πόστερ και τους χαρτοφύλακες με τα βατραχοπέδιλα), αλλά καλού κακού ρωτούσε για να μπορεi να κάνει την δουλειά της. “Και εσείς για το συνέδριο αστρολογίας, σωστά?” μας ρώτησε, προσθέτοντας με ενθουσιασμό “Ακούγεται πολύ ενδιαφέρον!”
Πέρα από τα μειδιάματα και τις καλυμμένες ανταλλαγές βλεμμάτων όλο νόημα, χωρίς να προσβάλλει κανείς την κοπέλα -τι μας έφταιγε άλλωστε;- θυμάμαι τον έντονο προβληματισμό που μου είχε προκαλέσει. Γιατί το να πιστεύεις στα ζώδια είναι ένα θέμα – στο κάτω κάτω δεν αφορά τίποτε παραπάνω από αυτό: Πίστη! Αλλά το να θεωρείς την αστρολογία ως κάτι τεκμηριωμένο, ως επιστήμη, σε βαθμό που να μην μπορείς να το διαχωρίσεις από την αστρονομία είναι μακράν κάτι διαφορετικό.
Όπως ανέφερα,”Τι μας έφταιγε η κοπέλα?” Δουλειά της επιστήμης δεν είναι να κρίνει τον καθένα ή να του κουνήσει το δάχτυλο, λέγοντάς του τι να πιστεύει και τι όχι, αν και ομολογώ ότι -σε προσωπικό επίπεδο- πολλές φορές είναι δύσκολο να συγκρατήσεις το συναίσθημά σου απέναντι σε έναν π.χ. οπαδό της επίπεδης Γης και ακόμα πιο δύσκολο το να μην προβείς σε εκτιμήσεις για την διανοητική του κατάσταση. Δουλειά της επιστήμης είναι να αποφανθεί εάν κάτι έχει μία βάση, εάν υπάρχουν στοιχεία που να το υποστηρίζουν ή όχι, να παρουσιάζει δεδομένα που επιβεβαιώνουν ή απορρίπτουν την ισχύ μίας πρότασης.
Φίλε αναγνώστη! Δεν μπορώ να σου αποδείξω πως δεν υπάρχει Θεός. Δεν μπορώ να σου υποδείξω να πιστεύεις ή να μην πιστεύεις σε αυτόν ή στα ζώδια. Δεν μπορώ να ισχυριστώ πως γνωρίζω τα πάντα για τον κόσμο που μας περιβάλλει (το… αντίθετο μάλιστα, ΛΟΛ). Μπορώ, όμως, να σου πω πως με τα λίγα που ξέρω, τα οποία είναι αποδεδειγμένα και εν πάσει περιπτώσει είναι πολύ περισσότερα από όσα γνωρίζει κάποιος που δεν ασχολείται με την επιστήμη, δεν υπάρχει καμία βάση, καμία απόδειξη ή ένδειξη για συσχετισμό μεταξύ των αστέρων (ή έστω πλανητών, κι ας ονομάζεται αστρολογία) και των φαινομένων που κάποιοι υποστηρίζουν πως αυτοί επηρεάζουν εδώ στη Γη.
Ξεκινάμε, λοιπόν…
Η αστρολογία ισχυρίζεται πως οι θέσεις και οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων καθορίζουν το ποιοί είμαστε (προσωπικότητα – συμπεριφορά) και το τι πρόκειται να συμβεί (μέλλον).
Για να μπορέσουμε να δεχτούμε πως υπάρχουν οι παραπάνω συνδέσεις, θα πρέπει να ισχύει ένα από τα παρακάτω:
1. Να υποστηρίζεται η ύπαρξη αυτών των συνδέσεων από τους φυσικούς νόμους. Να μπορεί, δηλαδή, να εξηγηθεί ή να προβλεφθεί ένας τέτοιος συσχετισμός, μία σχέση αιτίου-αιτιατού, από την εδραιωμένη γνώση που έχουμε για το πως λειτουργεί η Φύση.
2. Να μπορεί να διαπιστωθεί η ύπαρξη τέτοιων συσχετισμών, ακόμα και εάν η επιστήμη δεν είναι ακόμα σε θέση να τους ερμηνεύσει.
Για παράδειγμα, γνωρίζουμε αρκετά για το φως. Ξέρουμε τι είναι, από τι αποτελείται, τι ιδιότητες έχει και πως συμπεριφέρεται. Υπήρχε ανέκαθεν γύρω μας, μας περιέβαλε, και με τον καιρό καταφέραμε να το μελετήσουμε. Το laser, ωστόσο, αυτή η δέσμη φωτός που τόσο ευρέως χρησιμοποιούμε σήμερα, δεν υπήρχε. Την δημιουργήσαμε. Όμως η ύπαρξή της είχε προβλεφθεί θεωρητικά πολύ πριν από την εποχή που η τεχνολογία κατέστησε δυνατή την δημιουργία της. Οι ίδιοι οι φυσικοί νόμοι έδειχναν πως κάτι τέτοιο μπορεί να υπάρξει. Από την άλλη μεριά, έχουμε την σκοτεινή ύλη, αυτή για την οποία δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα αλλά παρατηρούμε την επίδρασή της. Άρα, ξέρουμε ότι κάτι υπάρχει και αλληλεπιδρά, έστω κι αν δεν μπορούμε να το ερμηνεύσουμε ακόμα.
Όταν όμως δεν βλέπουμε να υπάρχει κάτι -κάποιος συσχετισμός- και επιπλέον οι φυσικοί νόμοι δεν δικαιολογούν ή προβλέπουν την ύπαρξή ενός τέτοιου συσχετισμού, τότε δεν υπάρχει κανένας λόγος να δεχτούμε την ύπαρξή του. Είναι σαν να κοιτάμε έναν κενό χώρο όπου τίποτα δεν συμβαίνει ή μεταβάλλεται, αλλά εμείς να επιμένουμε να πιστεύουμε ότι αυτός κυριαρχείται από μία μυστήρια ροζ ή μπλε ύλη.
Με λίγα λόγια, εφόσον δεν μπορεί να στηριχθεί επιστημονικά αλλά ούτε και να παρατηρηθεί εμπειρικά η σχέση αιτίου-αιτιατού που ισχυρίζεται η αστρολογία, τότε η πίστη στα ζώδια δεν διαφέρει σε τίποτα από την πίστη πως την ζωή μας την καθορίζει ένα πράσινο ξωτικό που κατοικεί στην ταράτσα μας. Αλλά είπαμε: η πίστη είναι πίστη! Δεν “σηκώνει” λογική και επιχειρήματα…
1. Η Φύση και οι νόμοι της
Οι αστερισμοί δεν υπάρχουν παρά μόνο στην φαντασία μας
Δεν είναι τίποτα περισσότερο από σχήματα που φτιάχνουμε με το μυαλό μας. Οι αστερισμοί αποτελούν απλά προβολές στην ίδια περιοχή του Ουρανού. Τα αστέρια τους δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους, δεν αποτελούν καμία ομάδα. Για την ακρίβεια ένα αστέρι κάποιου αστερισμού μπορεί να βρίσκεται πολύ πιο κοντά σε αστέρια που δεν ανήκουν σε αυτόν παρά με τα αστέρια που τον “σχηματίζουν” στην φαντασία μας.
Τα ουράνια σώματα που επηρεάζουν δεν είναι πάντοτε τα… ίδια
Όσο περισσότερα μαθαίνουμε από την Αστρονομία για το Ηλιακό μας Σύστημα (Ουρανός, Ποσειδώνας, Πλούτωνας, αστεροειδείς κλπ) τόσο αυτά αρχίζουν να λαμβάνονται υπ’ όψη στις αστρολογικές προβλέψεις. Κάτι που θέτει ένα εύλογο ερώτημα: ήταν λανθασμένες οι προγούμενες προβλέψεις ή οι τωρινές; Καταρχάς, οι αστρολογικές προβλέψεις δεν… προέβλεψαν την ύπαρξη αυτών των ουράνιων σωμάτων. Η αστρονομία το έκανε αυτό. Πέραν αυτού, η χρήση των νέων σωμάτων αρχίζει να μπερδεύει τους αστρολόγους. Όταν ανακαλύφθηκε ο Πλούτωνας, ενετάχθη και αυτός στα σώματα που -σύμφωνα με τους αστρολόγους- μας επηρεάζουν, και μάλιστα θεωρήθηκε πως επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό. Όταν αποχαρακτηρίστηκε και σταμάτησε να θεωρείται πλανήτης, κάποιοι σταμάτησαν να τον λαμβάνουν υπ’ όψη, κάποιοι όμως συνεχίζουν. Γιατί, όμως, αυτοί που συνεχίζουν, δεν συνυπολογίζουν π.χ. και την “δράση” των άλλων νάνων πλανητών;
Το ρολόι της αστρολογίας πηγαίνει ένα ζώδιο… πίσω
Η αστρολογία κατατάσσει σε 12 ζώδια ανάλογα με την ημερομηνία γέννησης ενός ατόμου. Όμως ανάμεσα στις διάφορες περιοδικές κινήσεις που εκτελεί ο πλανήτης μας, περιλαμβάνεται και η μετάπτωση των ισημεριών ή μετάπτωση του άξονα της Γης. Η κατεύθυνση του άξονα μετατοπίζεται διαρκώς, δηλαδή στοχεύει σε διαφορετικό σημείου του ουράνιου θόλου, με κάθε κύκλο να οκληρώνεται σε 25.800 περίπου χρόνια. Αυτό σημαίνει πως πολικός αστέρας δεν θα είναι σύνέχεια ο ίδιος, αλλά ανάλογα την περίοδο άλλα αστέρια θα παίζουν αυτόν τον ρόλο. Σημαίνει όμως ότι και τα ζώδια, η θέση δηλαδή στην οποία βρίσκεται ο Ήλιος για κάποια χρονική περίοδο μέσα στο έτος, έχουν μετατοπιστεί από την εποχή των πρώτων αστρολογικών προβλέψεων.
Έτσι, η χρονική περίοδος που αντιστοιχούσε κάποτε στον Ζυγό, τώρα αντιστοιχεί στην Παρθένο. Οι αστρολόγοι εξακολουθούν όμως να συντάσσουν και να κατατάσσουν σύμφωνα με τις θέσεις των ουρανίων σωμάτων κατά την αρχαιότητα. Λένε δηλαδή σε κάποιον πως ανήκει στον Ζυγό παρά το ότι την περίοδο που αυτός γεννήθηκε ο Ήλιος βρισκόταν στην Παρθένο.
Η ημέρα και η ώρα γέννησης δεν μπορεί να αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες
Η αστρολογία εκκινεί και στηρίζεται στην ημέρα (και στην ώρα) γέννησης ενός ατόμου. Όμως αυτό μοιάζει να έχει ουσία και επαναληψιμότητα μόνο στην αντίληψή μας για τον κύκλο του ενός έτους, όπως τον βιώνουμε εδώ στην Γη. Στην πραγματικότητα αν παρατηρήσουμε τις θέσεις των πλανητών σε ίδιες ημερομηνίες, διαφορετικών όμως ετών, θα διαπιστώσουμε πως διαφέρουν κατά πολύ. Το ίδιο και η θέση της σελήνης. Ακόμα και η Γη δεν βρίσκεται στο ίδιο σημείο…
Αλλά και ένα αστρονομικό φαινόμενο -όπως το αντιλαμβάνεται και το χρησιμοποιεί η αστρολογία, τουλάχιστον- δεν αντιστοιχεί πάντα στις ίδιες σχετικές θέσεις των πλανητών. Σύνοδο ενός πλανήτη (π.χ. ενός εσωτερικού) έχουμε σε δύο περιπτώσεις. Και όταν ο πλανήτης βρίσκεται μεταξύ Ήλιου και Γης και όταν ο Ήλιος βρίσκεται μεταξύ Γης και του πλανήτη. Όπως καταλαβαίνουμε, η απόσταση μεταξύ του πλανήτη και της Γης σε αυτές τις δύο περιπτώσεις διαφέρει σε τεράστιο βαθμό. Οι αστρολόγοι, όμως, θεωρούν ως ένα φαινόμενο αυτές τις δύο συνόδους και τους αποδίδουν ίδια ισχύ και χαρακτηριστικά επίδρασης.
Ας πάμε, τώρα, να δούμε τι είναι αυτό που μας επηρεάζει
Μας επηρεάζουν οι γνωστές δυνάμεις;
Οι γνωστές θεμελιώδεις δυνάμεις της Φύσης είναι η βαρυτική, η ηλεκτρομαγνητική, η ισχυρή και η ασθενής αλληλεπίδραση. Με τις δύο τελευταίες να θεωρούνται αμελητέες στον μακρόκοσμο και στις αποστάσεις που εμείς αντιλαμβανόμαστε, ας δούμε τις δύο πρώτες. Η επίδραση των βαρυτικών και των ηλεκτρομαγνητικών δυνάμεων φθίνει με την απόσταση και μάλιστα όχι γραμμικά. Αυτό σημαίνει πως ο φίλος μας, με τον οποίο πίνουμε καφέ, αλληλεπιδρά με εμάς βαρυτικώς, πολύ περισσότερο από όσο ένας πλανήτης. Η ηλεκτρομαγνητική αλληλεπίδραση, επίσης, του κόσμου μας (ας μην ξεχνάμε και τα κινητά και το wifi) είναι τάξεις ολόκληρες μεγέθους μεγαλύτερες από την όποια κοσμική. Για να μην αναφέρουμε τι γίνεται όταν κάνουμε μία ακτινογραφία…
Άρα, μήπως υπάρχουν άγνωστες δυνάμεις που μας επηρεάζουν;
Ας υποθέσουμε πως μας διαφεύγει μία ή περισσότερες δυνάμεις και ότι είναι αυτές στις οποίες τελικά οφείλεται η επίδραση των πλανητών επάνω μας. Τότε οι δυνάμεις αυτές δεν θα έπρεπε να φθίνουν με την απόσταση, αλλιώς οποιαδήποτε δράση τους επάνω μας θα ήταν αμελητέα μπροστά στην αντίστοιχη δράση των σωμάτων που βρίσκονται δίπλα μας επάνω στην Γη. Σε αυτή την περίπτωση, όμως, οι θέσεις και οι κινήσεις των πλανητών θα ήταν αμελητέες. Υπάρχει ένας ολόκληρος γαλαξίας που μας περιβάλλει, με τρισεκατομμύρια αστέρια, όπου δίπλα σε κάποια από αυτά ο Ήλιος μας θα φάνταζε σαν μία μικρή κουκκίδα. Και πέρα από αυτόν υπάρχουν και άλλοι, καθώς και σμήνη και υπερσμήνη γαλαξιών. Μία τέτοια δύναμη -με σταθερό, ανεξάρτητο της απόστασης μέτρο- θα έδινε τον πρωταγωνιστικό ρόλο στα τεράστια αυτά ουράνια σώματα, αφήνοντας χωρίς ουσιαστικό ρόλο το μικροσκοπικό Ηλιακό μας Σύστημα.
Ας δεχτούμε -παρ’όλα αυτά- πως υπάρχουν κάποιες δυνάμεις μέσω των οποίων τα ουράνια σώματα επηρεάζουν την προσωπικότητα και το μέλλον μας, και μάλιστα βάσει της στιγμής της γέννησής μας. Σε αυτή την περίπτωση, δημιουργείται μία απορία για την ύπαρξη (που έχουμε κάθε λόγο να αμφιβάλλουμε) ενός “εξωτικού” υλικού στο ανθρώπινο σώμα:
Ποιό είναι άραγε το απίστευτο “φίλτρο” που διαθέτει το σώμα της μητέρας, το οποίο μας θωρακίζει από την όποια επίδραση των πλανητών πριν από την στιγμή της γέννησής μας, ενώ μετά από αυτήν είμαστε εκτεθειμένοι;
Οι… ανάδρομοι πλανήτες
Ένα από τα highlights των πλανητών, κατά την αστρολογία, είναι η ανάδρομή κίνησή τους. Πολλά σηματοδοτεί, πολλά θα αλλάξουν και γενικά θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί! Στην πραγματικότητα, όμως, δεν μεταβάλλεται απολύτως τίποτα! Η φαινόμενη ανάποδη κίνηση των πλανητών οφείλεται στην σχετική θέση που έχουν με εμάς, καθώς κινούμαστε μαζί γύρω από τον Ήλιο, όπως φαίνεται και στο παρακάτω βίντεο.
Έχει να κάνει, δηλαδή, με κίνηση του πλανήτη σε σχέση με εμάς και άρα με το πως την παρατηρούμε εμείς. Ο πλανήτης δεν κινείται διαφορετικά, αλλά συνεχίζει όπως και πριν. Πως, λοιπόν, το να μην αλλάζει κάτι συνεπάγεται μεγάλες αλλαγές στην ζωή μας;
Άρα, αν τυχόν τρακάρουμε αυτό δεν θα οφείλεται σε κάποιον πλανήτη ανάδρομο, αλλά μάλλον επειδή δεν ελέγξαμε τον… παράδρομο!
2. Διαπιστώνονται τέτοιοι συσχετισμοί;
Παρατηρείται η σύνδεση που ισχυρίζεται η αστρολογία;
Έχουν διεξαχθεί αρκετά πειράματα και μελέτες για να ελεγθεί αυτή η υπόθεση και το αποτέλεσμα είναι πάντα αρνητικό. Από τα πλέον γνωστα είναι το πείραμα του Σον Κάρλσον, καθηγητή Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, τα αποτελέσματα του οποίου δημοσιεύθηκαν στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό Nature. Συμμετείχαν 30 μέλη της επίσημης ένωσης αμερικανών αστρολόγων, τα οποία συνέταξαν ωροσκόπια για 4 διαφορετικά άτομα. Τα ωροσκόπια αυτά στην συνέχεια μοιράστηκαν τυχαία μεταξύ των αστρολόγων, μαζί με τρία προφίλ προσωπικότητας, όπου μόνο το ένα προφίλ αντιστοιχούσε στο πρόσωπο του ωροσκοπίου. Οι αστρολόγοι έπρεπε να βρουν ποιό είναι αυτό που αντιστοιχεί στο άτομο, και αφού τα προφίλ ήταν τρία η πιθανότητα για τυχαία σύνδεση ήταν μία στις τρεις. Ακριβώς αυτό ήταν και το ποσοστό επιτυχίας των συμμετεχόντων, περίπου 34%, κάτι που αποδεικνύει πως οι επιλογές ήταν καθαρά τυχαίες.
Θα μου πείτε, τώρα, πως γίνεται να μην ισχύει αφού τόσοι και τόσοι άνθρωποι παραδέχονται ότι η αστρολογία περιγράφει με ακρίβεια τα στοιχεία της προσωπικότητάς τους;
Ας πάμε, λοιπόν, σε ένα άλλο πείραμα. Ο ψυχολόγος Bertram Forer έδωσε σε καθέναν από τους φοιτητές του μία αστρολογική περιγραφή, η οποία υποτίθεται πως είχε συνταχθεί για τον καθένα ξεχωριστα. Στην πραγματικότητα, ο καθηγητής έδωσε σε όλους την ίδια, μία τυχαία που είχε αντιγράψει από ένα βιβλίο αστρολογίας. Στην συνέχεια ζητήθηκε από τους φοιτητές να αξιολογήσουν αυτήν την περιγραφή, να την βαθμολογήσουν δηλαδή σύμφωνα με το πόσο πιστά θεωρούν ότι τους περιγράφει. Ο μέσος όρος της βαθμολογίας ήταν 4,2 στα 5 (ήτοι 84 στα 100), με το ποσοστό, μάλιστα, που την βαθμολόγησε με άριστα (5) να είναι 40%.
Θα μου πείτε, τώρα, πως γίνεται να μην ισχύει αφού τόσοι και τόσοι άνθρωποι ισχυρίζονται ότι η αστρολογία προέβλεψε κάτι που τους συνέβη στο μέλλον;
Τα ίδια υποστηρίζουν πολλοί και για καφετζούδες, χαρτομαντείες και άλλες ανοησίες, όπως παλιότερα και για το διάβασμα εντοσθίων. Και επειδή δεν θα μπούμε στον κόπο να εξηγήσουμε γιατί τα έντερα ενός προβάτου δεν μας δείχνουν το μέλλον, ας το αφήσουμε καλύτερα εδώ…
Θα αναφέρουμε, όμως, πως οι γενικόλογες και ασαφείς δηλώσεις, χαρακτηρισμοί και προβλέψεις σε συνδυασμό με την δύναμη της αυθυποβολής, αποτελούν εδώ και αιώνες εργαλεία των κάθε λογής εκμεταλλευτών, τα οποία οι ίδιοι καλλιεργούν και βελτιώνουν, όπως φαίνεται και στο προηγούμενο πείραμα. Η πραγματικότητα όμως είναι πως οι δίδυμοι δεν διαμορφώνουν την ίδια προσωπικότητα μεγαλώνοντας, ούτε πλουτίζουν ή παθαίνουν κάποιο ατύχημα ταυτόχρονα. Τα θύματα ενός αεροπορικού δυστυχήματος δεν ανήκουν στο ίδιο ζώδιο, ούτε υπάρχει καμία σύνδεση μεταξύ επιχειρήσεων που ανθίζουν και της ημερομηνίας γέννησης των ιδιοκτητών τους.
Και να υπήρχαν τέτοιοι συσχετισμοί (που δεν υπάρχουν), ας θυμηθούμε ότι “Correlation does not imply causation”, ότι ένας συσχετισμός δεν υποδηλώνει, απαραίτητα, αιτίαση.
Χρειάζεται κάτι πολύ παραπάνω από αυτόν…
Υπάρχει συγκεκριμένο και προκαθορισμένο μέλλον;
Ας αφήσουμε για το τέλος κάτι πιο… φιλοσοφικό. Η αστρολογία (καθώς και οι άλλες συμπαθείς και κερδοφόρες “επιστήμες”) ισχυρίζονται πως προβλέπουν το μέλλον. Υπάρχει, όμως, αυτό το μέλλον; Είναι προκαθορισμένο; Γιατί δεν γίνεται να ρίξεις μια ματιά σε κάτι που δεν υφίσταται! Ζούμε, άραγε, σε ένα ντετερμινιστικό Σύμπαν;
Για τις φιλοσοφικές θεωρήσεις, καλό θα ήταν κάποιος να διαβάσει κάτι παραπάνω για την διαφορά των όρων “Determinism” και “Fatalism”. Από την πλευρά της επιστήμης, πάλι, ένα ντετερμινιστικό Σύμπαν θα σήμαινε πως όλα είναι καθορισμένα εξαρχής. Ότι δηλαδή οι αρχικές και συνοριακές συνθήκες του Big Bang -δισεκατομμύρια χρόνια πριν- θα οδηγούσαν υποχρεωτικά στο ότι εσείς θα διαβάσετε αυτό το άρθρο σήμερα, προκαθορίζοντας με ακρίβεια την ώρα που θα το διαβάσετε, το που θα είστε όταν το διαβάζετε, ακόμα και το τι σκέφτεστε διαβάζοντάς το!
Μπορεί να ισχύει κάτι τέτοιο; Φαντάζει ιδιαίτερα απίθανο, ομολογουμένως, όμως κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με σιγουριά. Ο Stephen Hawking, πάντως, είχε πει πως και να ισχύει, είναι αδύνατον να γνωρίζουμε ποιό είναι το μέλλον, προσθέτοντας:
