Στο βιβλίο του για τον ορθολογισμό και τον σκεπτικισμό, “Στοιχειωμένος κόσμος. Επιστήμη: Κερί μες στο σκοτάδι” (The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark), ο Carl Sagan συζητά σχετικά με τους μύθους και την ψευδοεπιστήμη. Ο συγγραφέας καταρρίπτει διάφορες δεισιδαιμονικές πεποιθήσεις, όπως οι ψυχικές δυνάμεις ή η μαγεία, και παρέχει ένα ξεκάθαρο συμπέρασμα για το πόσο επικίνδυνο είναι για τις κοινωνίες το να ξεφεύγουν από το μονοπάτι της επιστήμης και του ορθολογισμού, επιστρέφοντας σε μία μαγική αντίληψη του κόσμου.
Το δέκατο κεφάλαιο του βιβλίου, με τίτλο “Ο Δράκος στο γκαράζ μου”, ξεκινά με ένα ενδιαφέρον παράδειγμα του πώς ένας ισχυρισμός που δεν μπορεί να διαψευστεί είναι στην πραγματικότητα ένας αδύναμος ισχυρισμός. Ο συγγραφέας το κάνει προκαλώντας τον αναγνώστη με την ακόλουθη δήλωση: «Ένας δράκος που εκπνέει φωτιά ζει στο γκαράζ μου».
Οι αναγνώστες καλούνται να αναλογιστούν την αντίδρασή τους σε έναν τέτοιο ισχυρισμό. Αυτό που ακολουθεί είναι μια σειρά από τεστ, που θα μπορούσαν να διεξαχθούν για να επαληθευτεί ένας τέτοιος ασυνήθιστος ισχυρισμός. Ζητάμε από τον άνθρωπο που κάνει αυτή τη δήλωση να μας δείξει τον δράκο, και αυτός μας οδηγεί σε ένα άδειο γκαράζ όπου δεν φαίνεται πουθενά κάποιος δράκος. «Είναι ένας αόρατος δράκος», λέει ο συγγραφέας. Έτσι, ρίχνουμε αλεύρι στο πάτωμα για να δούμε τα ίχνη του μυθικού θηρίου. «Ο δράκος αιωρείται», είναι η απάντηση. Στη συνέχεια, προτείνουμε τη χρήση υπέρυθρης/θερμικής απεικόνισης για την ανίχνευση του δράκου. Δυστυχώς το θηρίο δεν είναι θερμό, μας λέει ο ιδιοκτήτης του γκαράζ. Μας περνάει από το μυαλό να βάψουμε με σπρέι τον αιωρούμενο δράκο, καθιστώντας τον έτσι ορατό. Όπου ακολουθεί η απάντηση ότι ο δράκος είναι στην πραγματικότητα άυλος, και η μπογιά δεν θα κολλήσει σε αυτόν.
Τα τεστ αυτά μπορούν, φυσικά, να συνεχιστούν επ’ άπειρον. Ωστόσο, ο συγγραφέας μας προειδοποιεί εκ των προτέρων ότι κάθε ένα από αυτά θα αντιμετωπιστεί με μια “ειδική εξήγηση για το γιατί δεν πρόκειται να λειτουργήσει”. Και έτσι τίθεται το βασικό ερώτημα: «Ποια η διαφορά μεταξύ ενός αόρατου, άυλου, αιωρούμενου δράκου που βγάζει φωτιά χωρίς θερμότητα, και ενός δράκου που… δεν υπάρχει;»
Με άλλα λόγια, εάν δεν υπάρχει τρόπος να διαψευσθεί ένας ισχυρισμός, εάν δεν υπάρχει πείραμα που να μπορεί να ελέγξει μια υπόθεση, τότε πόσο ισχυρός είναι εξαρχής αυτός ο ισχυρισμός; Εάν «ένας ισχυρισμός είναι απρόσβλητος σε διάψευση», τότε υποβιβάζεται σε πεποίθηση και, κατά συνέπεια, σε παραλογισμό.
Το παρακάτω αποτελεί απόσπασμα από το συγκεκριμένο κεφάλαιο:
Φανταστείτε ότι, παρόλο που κανένα από αυτά τα τεστ δεν είναι επιτυχές, εσείς επιθυμείτε να είστε σχολαστικά ανοιχτόμυαλος. Επομένως, δεν απορρίπτετε κατηγορηματικά την ιδέα ότι υπάρχει ένας δράκος που βγάζει φωτιές στο γκαράζ μου. Απλώς, βάζετε το θέμα σε αναμονή. Τα τρέχοντα στοιχεία είναι συντριπτικά εναντίον αυτής της υπόθεσης, αλλά εάν εμφανιστεί ένα νέο σύνολο δεδομένων, είστε έτοιμος να το εξετάσετε και να δείτε αν σας πείθει. Θα ήταν σίγουρα άδικο εκ μέρους μου, να νιώσω προσβεβλημένος επειδή δεν με πιστεύετε· ή να σας επικρίνω, χαρακτηρίζοντάς σας ανιαρό και χωρίς φαντασία – απλώς και μόνο επειδή καταλήξατε στη σκωτσέζικη ετυμηγορία του “δεν αποδείχτηκε”.(*)
Σκεφτείτε τα πράγματα να είχαν εξελιχθεί διαφορετικά. Ότι ο δράκος, ναι, είναι αόρατος, όμως δημιουργούνται ίχνη στο αλεύρι καθώς παρακολουθείτε. Ότι ο ανιχνευτής υπερύθρων που χρησιμοποιείτε, δίνει έντονες μετρήσεις. Και ότι το σπρέι βαφής που ψεκάζετε στον αέρα, αποκαλύπτει μια προεξοχή που κινείται μπροστά στα μάτια σας. Ανεξάρτητα από το πόσο δύσπιστος μπορεί να ήσασταν αρχικά για την ύπαρξη δράκων -για να μην μιλήσουμε για τους αόρατους- τώρα πρέπει να αναγνωρίσετε ότι εδώ υπάρχει κάτι, και ότι αυτό είναι σύμφωνο, τουλάχιστον με μια πρώτη ματιά, με έναν αόρατο δράκο που εκπνέει φωτιά.
Ας δούμε τώρα ένα άλλο σενάριο: Ας υποθέσουμε ότι δεν είμαι μόνο εγώ που το υποστηρίζω αυτό. Ας υποθέσουμε ότι αρκετοί γνωστοί σας, συμπεριλαμβανομένων και κάποιων για τους οποίους είστε σίγουρος ότι δεν γνωρίζονται μεταξύ τους, σας λένε ότι υπάρχουν δράκοι στα γκαράζ τους — σε κάθε περίπτωση, όμως, τα στοιχεία απουσιάζουν. Όλοι μας παραδεχόμαστε ότι μας ενοχλεί η τόσο έντονη προσκόλλησή μας σε μία περίεργη πεποίθηση, η οποία δεν υποστηρίζεται από τα δεδομένα. Κανείς μας δεν είναι τρελός. Εικάζουμε για το τι θα σήμαινε αν αόρατοι δράκοι κρύβονταν πραγματικά σε γκαράζ σε όλο τον κόσμο, με εμάς τους ανθρώπους να προσπαθούμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει. Σας λέω, προτιμώ να μην είναι αλήθεια. Ίσως, όμως, όλοι αυτοί οι αρχαίοι ευρωπαϊκοί και κινεζικοί μύθοι για τους δράκους να μην είναι καθόλου μύθοι τελικά. . .
Ικανοποιητικά για εμάς, τώρα αρχίζουν να αναφέρονται κάποια ίχνη στο αλεύρι, σε μέγεθος ποδιού δράκου. Ποτέ όμως δεν δημιουργούνται ενόσω κοιτάζει κάποιος σκεπτικιστής. Οπότε, αναδύεται μία εναλλακτική εξήγηση: μετά από προσεκτική εξέταση, είναι ξεκάθαρο ότι τα ίχνη θα μπορούσαν να είναι πλαστά. Ένας άλλος υποστηρικτής της ύπαρξης δράκων εμφανίζεται με ένα καμένο δάχτυλο και το αποδίδει σε μια σπάνια φυσική εκδήλωση της πύρινης ανάσας του δράκου. Αλλά και πάλι, υπάρχουν και άλλες δυνατές εκδοχές. Ξέρουμε ότι υπάρχουν και άλλοι τρόποι να κάψετε το δάχτυλό σας, εκτός από την ανάσα των αόρατων δράκων. Τέτοια “αποδεικτικά στοιχεία” -ανεξάρτητα από το πόσο σημαντικά τα θεωρούν οι υποστηρικτές των δράκων- κάθε άλλο παρά πειστικά είναι. Για άλλη μια φορά, η μόνη λογική προσέγγιση είναι να απορρίψουμε την υπόθεση του δράκου, να είμαστε ανοιχτοί σε μελλοντικά στοιχεία που μπορεί να προκύψουν, και να αναρωτηθούμε ποια μπορεί να είναι η αιτία που τόσοι πολλοί -προφανώς λογικοί και νηφάλιοι- άνθρωποι μοιράζονται την ίδια περίεργη αυταπάτη.
(*) Το “δεν αποδείχτηκε” είναι μία από τις τρεις πιθανές ετυμηγορίες (μαζί με το “αθώος” και το “ένοχος”) σε ένα δικαστήριο της Σκωτίας. Ουσιαστικά δεν διαφέρει από το “αθώος”. Πρόσφατα έχουν γίνει προτάσεις για την διαγραφή του.
Πηγές: https://www.factsandreasons.com/ The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark – by Carl Sagan and Ann Druyan, 1997
